معناشناسی ذکر در قرآن

پایان نامه پیش رو به این منظور سامان یافته است، که به این پرسش پاسخ دهد که باتوجه به علم معنا شناسی، معنا ومقصود از ذکر در قرآن کریم چیست؟ لذا با هدف تعیین دقیق معنای ذکر در قرآن و نشان دادن این که این کلمه تنها با معنای اساسی خود به کار نرفته است، این تحقیق انجام شده است. برای انجام این کار قبل از هر چیز آشنایی با مباحث معناشناسی لازم می باشد، که فصل اول کلیاتی در مورد این علم ارائه می دهد. فصل دوم به بررسی همنشین های ذکر پرداخته است. در ابتدای فصل معنای اساسی ذکر با مراجعه به معاجم کهن عربی مشخص گردیده است. سپس براساس مهم ترین همنشین های ذکر، آیات دسته بندی و بررسی شده اند. دسته اول شامل آیاتی هستند که ذکر با نام خداوند همنشین شده است. در این آیات، ذکر بیشتر به صورت امر، به کار رفته، و معنای ذکر، رنگ و بوی عبادی دارد. از آیات همنشینی ذکر و کلمه آیات، بیشتر معنایی مرتبط با تفکر و اندیشیدن و پند پذیرفتن برداشت می شود. در آیات همنشینی با نعمت، ذکر به صورت امر به کار رفته است. در واقع ذکر نعمت، به معنای یادآوری و عدم غفلت از آن هاست. چرا که این کار، حالت نرمش در انسان به وجود آورده، و وی را متوجه نعمت دهنده می کند. و به دنبال این نرم دلی، آمادگی برای پذیرش سخن نعمت دهنده، افزایش می یابد. لذا بعد از امر به ذکر نعمت در این آیات، شاهد دعوت به کارهایی چون وفای به عهد خداوند، ایمان آوردن و عبادت هستیم. و در آیات همنشینی ذکر با فعل «نزل» و افعال مشابه آن چون «جاء»، «اتی»، و «القی» که به نحوی به جابجایی اشاره دارند، شاهد آن هستیم که ذکر عمدتاً با مسأله نبوت، فرستادن رسول و آموزه های وحیانی ربط پیدا می کند. در فصل سوم به جانشین های ذکر پرداخته شده است. این جانشین ها که به وسیله اشتراک همنشین ها و یا موازنه ساختاری آیات شناسایی شده اند، در سه گروه تقسیم بندی شده اند. گروه اول، حوزه آموزه های وحیانی است، که شامل کلمات قرآن، تورات، آیات قرآن و رسول می باشد. گروه دوم، حوزه اعتقادات است، که کلماتی چون هدایت، ایمان، فکر، علم، فقه و عقل، که به نحوی به عقاید و امور باطنی ربط دارند، در آن قرار گرفته است. و در گروه سوم، که حوزه عبادات است، کلماتی که شامل عبادت می شوند، قرار دارند. که این عبادات خود به دو دسته عبادات باطنی و عبادات ظاهری تقسیم می شوند. و کلماتی مانند رجع و تقوا در دسته اول، و کلماتی چون عبادت، دعا، عمل صالح، نماز و تسبیح در دسته دوم قرار می گیرند. در فصل چهارم نیز به متقابل های ذکر پرداخته شده است. در واقع در این فصل کلماتی مانند ضلال، نسیان و غفلت که در تقابل مستقیم با ذکر قرار دارند، بررسی شده اند. اما از کلماتی مانند اعراض، یعش، ونی، ولّی و صدّ نیز غفلت نشده است. چرا که این کلمات، اگر چه در تقابل با ذکر قرار ندارند، اما به نحوی اشاره به وضعیتی دارند که منجر به تقابل با ذکر می شوند.